Συσχέτιση γενετικών παραγόντων με την αυτοκτονική συμπεριφορά

Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, εκτιμάται ότι κάθε χρόνο 1.000.000 θάνατοι οφείλονται σε αυτοκτονίες, ενώ ο αριθμός των απόπειρων αυτοκτονίας είναι τουλάχιστον δεκαπλάσιος από τους θανάτους που αποδίδονται σε αυτοκτονία.

Η αυτοκτονική συμπεριφορά έχει πολλαπλή αιτιολογία. Τα ερεθίσματα που οδηγούν στην αυτοκτονική συμπεριφορά περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων περιβαλλοντικούς παράγοντες, ενώ ιδιαίτερα σημαντική στην εκδήλωσή της είναι η συμβολή των γενετικών παραγόντων.

Παράλληλα, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους τα άτομα με αυτοκτονικό ιδεασμό νοσούν από κάποια ψυχική νόσο με το ποσοστό αυτό να ανέρχεται σε 90% αναφορικά με την καταθλιπτική διαταραχή, στην εκδήλωση των οποίων συμβάλλουν επίσης γενετικοί παράγοντες. Εκτιμάται ότι η κληρονομικότητα της αυτοκτονικής συμπεριφοράς κυμαίνεται από 21-50%, ενώ του ευρύτερου φαινότυπου του αυτοκτονικού ιδεασμού κυμαίνεται από 30-55%.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα επιστημονικών μελετών, γενετικοί πολυμορφισμοί των γονιδίων του εγκεφαλικού νευροτροφικού παράγοντα (Brain Derived Neurotrophic Factor, BDNF) και του μεταφορέα της σεροτονίνης (5HTTLPR) σχετίζονται με αύξηση της πιθανότητας εκδήλωσης αυτοκτονικής συμπεριφοράς, καθώς και με αύξηση της πιθανότητας εκδήλωσης καταθλιπτικής διαταραχής.

Εγκεφαλικός νευροτροφικός παράγοντας (Brain Derived Neurotrophic Factor- BDNF)

Ο παράγοντας BDNF είναι μέλος της οικογένειας των νευροτροφινών και έχει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και πλαστικότητα των νευρικών συνάψεων. Ειδικότερα, επάγει την επιβίωση των νευρώνων και τη διαφοροποίηση αυτών κατά την ανάπτυξη στο περιφερικό και κεντρικό νευρικό σύστημα και έχει ρυθμιστικό ρόλο σε λειτουργίες όπως η ομοιόσταση των νευρώνων και διαδικασίες όπως η μάθηση και η μνήμη.

Ο παράγοντας BDNF κωδικοποιείται από το αντίστοιχο γονίδιο που εδράζεται στο χρωματόσωμα 11. Η έκφραση του γονιδίου οδηγεί αρχικά στη σύνθεση μίας πρόδρομης πρωτεΐνης 247 αμινοξέων, που στη συνέχεια πέπτεται προς την ώριμη πρωτεΐνη BDNF 119 αμινοξέων.

Στο γονίδιο του BDNF έχει ταυτοποιηθεί ο σημειακός πολυμορφισμός rs6265 (G>A) που οδηγεί σε αντικατάσταση τoυ αμινοξέος Βαλίνη (Val) από Μεθειονίνη (Met) στην αμινοξική θέση 66 που εντοπίζεται στην πρόδρομη πρωτεΐνη BDNF. Ως αποτέλεσμα, η BDNF πρωτεΐνη που κωδικοποιείται από το αλληλόμορφο 66Met δεν μπορεί να μεταφερθεί στα εκκριτικά κυστίδια ή τις συνάψεις, οδηγώντας σε ανεπαρκή έκκριση του παράγοντα BDNF.

Η παρουσία του αλληλομόρφου 66Met σχετίζεται με μία πληθώρα νευροεκφυλιστικών νόσων, όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, Πάρκινσον και σκλήρυνση κατά πλάκας. Επιπλέον, το αλληλόμορφο 66Met σχετίζεται με διανοητικές ικανότητες σε υγιή άτομα, κυρίως την ικανότητα απομνημόνευσης και ανάκλησης πληροφοριών.

Αναφορικά με τη συσχέτιση του αλληλομόρφου 66Met με αυτοκτονικές συμπεριφορές (απόπειρες ή ιδεασμός), οι φορείς του αλληλομόρφου 66Met έχουν κατά 16% αυξημένη πιθανότητα να προχωρήσουν σε τουλάχιστον μία απόπειρα αυτοκτονίας.

Παράλληλα, σε καταθλιπτικούς ασθενείς που φέρουν το αλληλόμορφο 66Met η πιθανότητα να πραγματοποιήσουν επιτυχείς απόπειρες αυτοκτονίας αυξάνει κατά 162%.

Αναφορικά με την πιθανότητα εκδήλωσης ψυχικών νόσων, την τελευταία δεκαετία πολυάριθμες ερευνητικές μελέτες δείχνουν ότι η παρουσία του αλληλομόρφου 66Met σχετίζεται με την πιθανότητα εμφάνισης σχιζοφρένειας και κατάθλιψης, καθώς και με την βαρύτητα των συμπτωμάτων αυτών των ψυχικών νόσων. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης μετα-ανάλυσης σε πληθυσμό αντρών με μείζων καταθλιπτική διαταραχή, το αλληλόμορφο 66Met αυξάνει την πιθανότητα εκδήλωσης της νόσου κατά 27%, ενώ η πιθανότητα στους ομόζυγους φορείς του αλληλομόρφου (γενότυπος 66MetMet) αυξάνει κατά 67%.

Μεταφορέας της σεροτονίνης (5HTTLPR)

Η σεροτονίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής που συμμετέχει στη ρύθμιση της διάθεσής μας, του θυμού, της επιθετικότητας, της σεξουαλικότητας κ.ά.

Πολλά μάλιστα αντικαταθλιπτικά φάρμακα στοχεύουν στη αύξηση των επιπέδων σεροτονίνης στον εγκέφαλο.

Στο γονίδιο του μεταφορέα της σεροτονίνης (SERT) έχουν χαρακτηριστεί δύο πολυμορφισμοί που επηρεάζουν την ψυχολογική μας κατάσταση.

Γενικά όσοι από εμάς φέρουμε τη μικρή εκδοχή του πολυμορφισμού (αλληλόμορφο S, short) έχουμε μεγαλύτερη πιθανότητα κατάθλιψης ή απόπειρας αυτοκτονίας, εάν βιώσουμε σημαντικά τραυματικά γεγονότα.

Η έρευνα των Fox, Ridgewell & Ashwin έδειξε πως οι 16 από τους 97 εθελοντές που έφεραν το συνδυασμό αλληλομόρφων LL (L, long) ήταν περισσότερο προδιατεθειμένοι να αποκριθούν ή να επικεντρωθούν σε υλικό που συνδέεται γενικά με θετικές σκέψεις (π.χ ερωτικές εικόνες).

Οι ίδιοι εθελοντές απέφυγαν επιλεκτικά τις εικόνες που μπορούσαν να τους δημιουργήσουν αρνητικούς συναισθηματικούς συνειρμούς, όπως φόβο και άγχος.

Τα αντίθετα αποτελέσματα είχαμε στις ομάδες εθελοντών με συνδυασμούς αλληλομόρφων SS και SL.

Η απουσία επομένως αυτής της «προστατευτικής» αποφυγής των αρνητικών εικόνων στους φορείς του αλληλομόρφου S συνδέεται πιθανώς με την υψηλή ευπάθεια τους σε συναισθηματικές διαταραχές, όπως η κατάθλιψη και το άγχος.

Σύμφωνα με αποτελέσματα επιστημονικών μελετών, ο πολυμορφισμός S/L σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα απόπειρας αυτοκτονίας. Συγκεκριμένα, άτομα που φέρουν το S (Short) αλληλόμορφο έχουν κατά 13% αυξημένη πιθανότητα να προβούν σε απόπειρα αυτοκτονίας.

Αναφορικά με την πιθανότητα εκδήλωσης ψυχικών νόσων, ο πολυμορφισμός S/L σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης κατάθλιψης, καθώς και νευρωτικών διαταραχών και διαταραχών άγχους σε ενήλικες.

Συγκεκριμένα, άτομα που φέρουν στο γονιδίωμά τους το S αλληλόμορφο (γενότυποι SS και SL) έχουν αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης κατάθλιψης (κατά 1,5 φορές) ή βαριάς κατάθλιψης (κατά 1,79 φορές). Επιπλέον, η παρουσία του S αλληλομόρφου σχετίζεται με εμφάνιση στοιχείων νευρωτικής συμπεριφοράς όπως άγχος, ενοχές και επιθετικότητα. Παράλληλα, οι φορείς του S αλληλομόρφου έχουν αυξημένη πιθανότητα (κατά 1,53 φορές) συναισθηματικής αστάθειας κατά την αντιμετώπιση στρεσογόνων καταστάσεων αλλά και έπειτα από αυτές. Επίσης, άτομα που φέρουν το S αλληλόμορφο είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν κατάθλιψη ακόμα και σε ελάχιστη έκθεση στρεσογόνων καταστάσεων.

Σε παιδιά και εφήβους, η παρουσία του S αλληλομόρφου έχει συσχετιστεί με ανάπτυξη αντικοινωνικής συμπεριφοράς (σε σχέση με την κοινωνική και οικονομική κατάσταση) καθώς και με εκδήλωση κατάθλιψης (σε περιβάλλον κακομεταχείρισης).

Επιπλέον, σε ειδικές ομάδες ασθενών όπως τα άτομα με νευρική ανορεξία και/ή βουλιμία, όπου επίσης χορηγούνται οι SSRIs ως ρυθμιστές όρεξης και διάθεσης, η παρουσία του S αλληλομόρφου σχετίζεται με αυξημένο άγχος κατά την πρόσληψη τροφής.

Η ανάλυση των πιο πάνω παραγόντων, καθώς και ο γενετικός έλεγχος του μεταβολισμού των αντιμελαγχολικών/αντιψυχωσικών και άλλων φαρμάκων είναι πλέον εύκολη και προσιτή στην Κύπρο.